Woke: paard van Troje

Het woke denken bedreigt tolerantie, wetenschap en mensenrechten, meent filosoof Floris van den Berg. Hij pleit voor het boycotten van woke wetenschappers. Zijn Het spook van woke is er één uit een groeiende stapel wokekritische boeken.

Trouw, 19 februari 2023

Twee jaar werkte Floris van den Berg aan Het spook van woke. Eigenlijk had hij wel wat beters te doen: schrijven over de klimaatcrisis, die volgens de Utrechtse milieufilosoof veel groter is dan de dreigingen die uitgaan van woke.

Toch dook hij in de – vaak Amerikaanse – literatuur van het ‘wokisme’. Vorig jaar publiceerde hij al Wokabulary, een woordenboek dat de niet altijd heldere terminologie van deze progressieve stroming uitlegt. Het vormt met Het spook van woke een tweeluik.

Waarom steekt u zoveel energie in een spook?

“Ik heb het naast mijn gewone werk geschreven. Dat is niet goed voor mijn carrière, misschien wel funest, maar het moet. Universiteiten horen zich op onderzoek en een betere wereld te richten, en dat wordt belemmerd door de opkomst van woke denken.”

Woke is, in zijn woorden, het ‘op intimiderende en beschuldigende toon kritiek uiten op politieke incorrectheid’, of ‘overgevoelige, overtrokken reactie op een echte, of vermeende sociale onrechtvaardigheid in de hedendaagse westerse wereld’. Daarbij spelen huidskleur (kwestie-Zwarte Piet) en gender een rol. En, heel actueel, slavernijgeschiedenis.

Van den Berg is ongelukkig met de slavernij-excuses die premier Rutte heeft uitgesproken, en “met het woke begrip ‘institutioneel racisme’ waardoor het lijkt alsof heel Nederland racistisch is. Ik geloof niet in historische schuld. Dit is een heilloze weg. Doe liever wat aan de problemen van nu, veertig miljoen mensen leven vandaag in slavernij, dat zijn er meer dan in de 19de eeuw.”

Wie ‘woke’ zegt, zegt ook ‘cancelen’: het boycotten van onwoke mensen. Van den Berg is daar zelf bang voor, voor studenten ‘met hun beschuldigende vragen’ (‘bent u geen witte man die westerse macht veiligstelt?’), of anonieme klagers op sociale media ‘die me voor racist of fascist uitmaken’.

Van den Berg: “Ik heb overwogen dit boek anoniem te schrijven. Ze zijn bij de universiteit denk ik niet zo blij met dit antiwokeboek, dus heb ik maar niet op de achterflap gezet dat ik eraan verbonden ben. Ik vrees voor mijn baan, ik heb een hypotheek, weet u. Hopelijk is mijn angst overtrokken.”

Van den Bergs boek past in een trend van antiwokeboeken (zie kader). Kwam de kritiek eerst voornamelijk uit rechtse hoek, nu zwelt ze aan in linkse kring. Dat links ná rechts komt, hangt volgens de linkse filosoof Susan Neiman samen met het feit dat iemand als Trump woke rauw lust. En dan ben je als wokecriticus al gauw een uiterst rechtse engerd.

De Amerikaans-joodse Neiman formuleerde haar kritiek afgelopen jaar tijdens de Van der Leeuwlezing: woke vernietigt de linkse solidariteit met zwakkeren. In Nederland is het de linkse politiek filosoof Gijs van Oenen die vreest dat woke brandstof is voor een nakende burgeroorlog. En hij is als docent continu bang voor een ‘fatwa’, een vernietigend woke-oordeel.

De taal van Van den Berg, links-liberaal PvdD-lid, klinkt al even onheilspellend. “Woke is een paard van Troje. Onder het mom van pr-achtige idealen als gelijkheid en sociale rechtvaardigheid wordt dit paard de universiteiten binnengereden. En dan kan de slachting die canceling heet beginnen.”

Zijn er al mensen geslacht in Nederland?

“Dat gebeurt vooral in Amerika, maar ik ben bang dat het overwaait. En het is eigenlijk al overgewaaid, kijk maar naar Laurens Buijs (sociaal-wetenschapper in Amsterdam, die ‘non-binariteit’ onzin vindt, red.) Hij is nog de enige, maar het kan iedereen overkomen. Ook een biologiedocent die biologische verschillen tussen man en vrouw benoemt. Wie aan wokedogma’s tornt, loopt tegen een muur van onaangename kritiek.”

Aantal cancelingen: misschien 1. Bent u dan niet wat alarmistisch?

“Goed punt, dat aantal valt nogal mee. Maar als je een riskante cultuuromslag signaleert, of een dreigende revolutie, wanneer moet je dan waarschuwen? Als er meerdere slachtoffers zijn gevallen? Of toch vóór er grote schade wordt aangericht?”

De angst voor canceling zit er bij Van den Berg goed in. “Ironie in colleges, ik doe het niet meer. Filmpjes idem. Ik loop op eieren, en dat doen veel docenten, ook zij hebben hun colleges aangepast.”

Waar schuilt volgens u het gevaar in?

“De tolerantie voor een diversiteit aan opvattingen en manieren van communiceren neemt af. Dat is de sfeer. En het zit dieper: woke zaagt de pijlers onder wetenschap en de open samenleving en de vrijheid van meningsuiting vandaan. In de wetenschap bestaat het gevaar dat het begrip ‘objectiviteit’ onder vuur ligt. In elke collegezaal zitten inmiddels een paar studenten die ervan overtuigd zijn dat waarheid relatief is, subjectief. Al hebben ze geen letter van de postmoderne denkers gelezen, dat idee heeft wortel geschoten. Ook bij hoogleraren sijpelt het door. Neem Gloria Wekker (Bij1-ideoloog, was hoogleraar in Utrecht, red.), die zegt dat het ‘ideaal van objectiviteit in veel wetenschappen allang is achterhaald’. Dat is een gevaarlijk en onzinnig idee. Zoals ik het ook vreselijk vind dat mensenrechten als westers en dus onderdrukkend en koloniaal worden afgedaan. Zo steun je geen slachtoffers van onderdrukking.”

Dat is de kritiek die ook Susan Neiman verwoordt in haar boek Why the Left is not Woke. Ze is een vurig pleitbezorger van de Verlichting: in het Westen bedacht, maar universeel geldig. Dat is een zeer on-woke opvatting, maar Neiman staat ervoor: juist de Verlichting heeft de kritiek op eurocentrisme en kolonialisme uitgevonden.

“Daar kan ik me helemaal in vinden”, reageert Van den Berg. “Wetenschap en mensenrechten zijn toevallig hier ontstaan, maar iedereen heeft er baat bij.”

Het vakgebied van Van den Berg, de filosofie, mag volgens critici wel wat opgeschud. Waarom zouden filosofen van het Westen niet eens hun licht opsteken in het Aziatische of Afrikaanse denken? “Dat heb ik gedaan. Maar ik voel niets voor wereldfilosofie. Daarbinnen passen ook religies en andere wereldbeelden die niet stroken met de stand van de wetenschap. Interessant voor je culturele ontwikkeling, maar het brengt je niet dichter bij waarheidsvinding.

Ik ben voor een kosmopolitische filosofie: daar kan iedereen aan bijdragen, ongeacht kleur of herkomst. Maar wel volgens de normen van rationele argumentatie en empirische onderbouwing die daarvoor in de westerse filosofie zijn ontwikkeld. Ik ben eerlijk gezegd best tevreden met hoe die eraan toe is. Waarom zou je die open moeten breken? Zodat studenten met verschillende culturele achtergronden zich er beter in herkennen? Sorry, maar daar is filosofie niet voor.”

“De wokebenadering is geen aanvulling of correctie op eenzijdig westers denken, maar het afschrijven van de canon van belangrijkste denkers. Het doet me denken aan de Culturele Revolutie in China, die de eigen traditie met geweld verwoestte.”

“Als we woke zijn gang laten gaan, sneuvelt de Nederlandse cultuur, want in wokeperspectief is álles fout, onze cultuur is gemaakt door onderdrukkers, of gestolen. Sputter je tegen dat idee, dan ben je een kolonialist.”

Volgens Van den Berg doen woke wetenschappers ‘die de witte man als ultieme onderdrukker zien’, niet aan wetenschap. “Ze apen met eigen congressen en vaktijdschriften het academisch bedrijf na. Hun bevindingen hangen aan elkaar van inconsistenties en voldoen niet aan de vereisten van de logica.”

Dat zei u eerder over de theologie. U noemde dat een ‘parasiet’ die moest worden verbannen van de universiteit. Pleit u dus ook voor het cancelen van woke collega’s?

“Ze ondermijnen de wetenschap. Dus, eh… ja. Universiteiten zijn bolwerken van wetenschap. Wanneer wetenschappers of een vakgebied als gender studies, ideologie boven alles plaatsen en empirie en rationaliteit op losse schroeven zetten, dan ondermijnt dat de wetenschap. De woke ideologie die overal machtsongelijkheid wil zien, wordt over de universiteiten uitgerold. Het paradoxale is: om de tolerantie te beschermen moet je intolerant zijn tegen intoleranten. Ze schenden basale regels. Ik zie het, net als Neiman, als mijn morele plicht om daartegen in het geweer te komen.”

U houdt de mogelijkheid open dat woke snel overwaait. Waarom besteedt u er dan zoveel aandacht aan, terwijl u zich met de grote kwesties in uw specialisme, de milieufilosofie, kunt bezighouden, met klimaatcrisis en dierenleed?

“Dat is zo. En ik vind ook dat de universiteit zich aan de ecologische crisis moet wijden. Maar in plaats daarvan zijn we bezig met woke thema’s: hebben we onze genderverdeling wel op orde, hoe dekolonialiseren we het curriculum? Dat vreet energie en ondergraaft ons échte werk. Ik wil dat opschonen. Daarom heb ik twee jaar aan dit intellectueel corvee gewerkt.”

Wat vindt u in dit verband van de universiteitswerknemers die ‘diversity officers’ heten?

“Ik ben voor het afschaffen van die functie als permanente taak. Ze hebben een dagtaak aan de woke agenda, en speuren altijd naar seksisme, racisme en en kolonialisme. Dat zijn akelige zaken, maar de officers vinden ze ook waar ze niet zijn. Diversity officers zijn onderdeel van het probleem dat ik aan de kaak stel. Het zijn de ‘nuttige idioten’ van de cancelcultuur. Dat werken met de beste bedoelingen, en het wokejargon over gelijkheid en discriminatie klinkt heel aanlokkelijk, maar ze bereiken het tegendeel. Zo loopt de academische vrijheid averij op.”