Echt begrijpen wat je leest

Aleid Truijens Volkskrant 28 augustus 2023

Opmerkelijk: met ingang van het nieuwe schooljaar keren de schoolboeken terug op de Zweedse scholen. In Zweden, kampioen digitalisering van het onderwijs! Niet langer zullen tablets en laptops er de voornaamste onderwijsmiddelen zijn. Reden, zo meldt het Franse dagblad Ouest-France (20 augustus), is dat de leesvaardigheid van de Zweedse leerlingen snel achteruitgaat. Onderwijsminister Lotta Edholm vindt dat de digitalisering is doorgeschoten. Ze liet zich overtuigen door onderzoek dat uitwijst dat lezen van papier leidt tot een dieper begrip van teksten en betere leerresultaten.

Nu doet Zweden het helemaal niet zo slecht met lezen. In PIRLS, het grote internationale onderzoek naar de leesvaardigheid van 10-jarigen, stond het in 2021 op plaats 8 (Nederland op 18). Toch was de paniek groot, want de Zweedse leesscore was sinds 2016 met 13 punten gezakt. Nederland zakte dramatischer, met 18 punten, en scoorde ondergemiddeld, maar de urgentie iets te doen tegen de leescrisis blijkt in Zweden groter dan bij ons.

Edholm staat niet alleen met haar zorgen. Eerder deze maand waarschuwde de Unesco het onderwijs tegen de negatieve gevolgen van digitale devices. De Unesco presenteerde een onderzoeksrapport met als conclusie dat digitale methoden nooit het menselijk contact, instructie, uitleg en hulp door leerkrachten kunnen vervangen. Tablets, smartphones en laptops dragen niet altijd bij tot het ‘welzijn’ van leerlingen. En, een wijze raad: ‘We need to teach children to live both with and without technology.’

Bewijs dat lezen van een scherm leidt tot minder goed begrip van langere teksten, tot ‘diep’ lezen en het kunnen leggen van verbanden – het eigenlijke doel van onderwijs – is er in overstelpende hoeveelheid en uit onverdachte bronnen. Al in 2015 ontdekten onderzoekers van Pisa, die namens de Oeso internationaal de leesvaardigheid van 15-jarigen meten, dat leerlingen die veel met ict werken niet beter presteren in lezen, wiskunde en natuurkunde; veel ict-gebruik leidde tot slechtere prestaties. In landen waar kinderen het beste lezen, zoals Singapore, wordt weinig op computers gewerkt. En, niet verrassend: goede lezers begrijpen óók digitale teksten beter. Er werd amper naar geluisterd: vrijwel in alle Nederlandse klaslokalen verschenen tablets en laptops.

In 2019 was er een dringend advies van een groep van bijna tweehonderd onderzoekers wereldwijd, de Stavanger Verklaring. Hun conclusie is eenduidig: lezen van papier helpt leerlingen het best om teksten te begrijpen, te onthouden en erover na te denken. Waarom dat precies zo is, wordt langzaamaan ook duidelijker: papier dwingt tot concentratie, er is minder afleiding door plaatjes en hyperlinks. Ook zou tekst van papier op een andere manier in het brein komen.

Het is niet zo dat de onderzoekers digitaal lezen totaal afwijzen. Als middel om snel informatie te verwerven is het geschikt; ook kan het helpen met het oefenen en automatiseren van leerstof. En iedereen is overtuigd van het belang van digitale vaardigheden en mediawijsheid.

Toch wordt er steevast negatief of bagatelliserend gereageerd op onderzoek dat pleit voor lezen van papier, voor lezen uit boeken. Begrijpelijk: er zijn enorme belangen gemoeid met gedigitaliseerd onderwijs. Niet alleen voor producenten van apparaten en apps, ook voor cursusaanbieders, propagandisten van zelfsturend onderwijs, schoolbesturen die klaslokalen hebben omgebouwd tot leerpleinen, uitgevers van digitaal lesmateriaal dat door schoolbesturen in bulk wordt aangekocht. Ook veel leerkrachten ervaren voordelen: minder nakijkwerk, zelfwerkzaamheid van leerlingen en beter zicht op hiaten in kennis.

Maar ja, waar ging het ook alweer om? Hoe kinderen het beste en het meeste leren, toch? Hoogste tijd om zonder vooringenomenheid te bekijken wanneer de schermpjes zinvol zijn en wanneer we beter een boek kunnen pakken.

Over de auteur
Aleid Truijens is schrijver en recensent en columnist voor de Volkskrant. Ze schreef romans en biografieën over F.B. Hotz en Hella Haase. Columnisten hebben de vrijheid hun mening te geven en hoeven zich niet te houden aan de journalistieke regels voor objectiviteit.