Woke is niet links

De Amerikaans-Duitse filosofe Susan Neiman rekent in Links ≠ woke af met ideeën die volgens haar linkse idealen ondermijnen.

Trouw. 4 april 2023 Lodewijk Dros

In haar nieuwste boek opent de Amerikaanse filosofe Susan Neiman de aanval op radicaal linkse ideeën die onder de paraplu ‘woke’ vallen. Wat dat precies is? Opmerkelijk genoeg begint Neiman haar antwoord met een kleine lofzang op woke. “De emoties die daarbij horen, horen ook bij mij: je geeft om mensen in de marge, je windt je op als mensen onderdrukt worden, je wilt historisch onrecht goedmaken.”

Neiman is van Joodsen huize en kreeg verzet tegen de segregatie in de Verenigde Staten met de paplepel ingegoten. Sinds 2000 is ze directeur van het Einstein Forum in Potsdam; ze is nu even in New York voor de Amerikaanse presentatie van haar boek Links ≠ woke . Daarin deelt ze nog een compliment uit: woke heeft ‘de kwaadaardige kanten van het kolonialisme op de voorgrond geplaatst van het historisch besef van het Westen’.

Tot zover de vriendelijke woorden over woke. Inmiddels vormt het verschijnsel een gevaar, meent Neiman. Want rechts mag gevaarlijker zijn, links heeft zich vervreemd van de wapens waarmee het ‘de ruk naar rechts’ op het internationale politieke toneel kan bestrijden.

about:blankhttps://acdn.adnxs.com/dmp/async_usersync.htmlabout:blank

Haar filosofisch afrekening met woke omschrijft ze zelf als een ‘politieke interventie’. Het boek staat in de VS al op één (‘voor wat het waard is, het staat in de categorie politieke wetenschappen’), vertelt ze vanuit New York.

U bent, dat is geen geheim, nogal links, en bestrijdt ook het linkse woke gedachtegoed. Bent u geen nestbevuiler?

“Nee. U moet weten dat mijn boek begon als een lezing die ik in Cambridge gaf. Het publiek daar, dat zou je niet verwachten, is zéér woke. En toch was de reactie ongekend positief.”

Het idee achter die lezing ontstond in gesprekken met ‘goede, progressieve vrienden’. “Ze zeiden: ik heb het gevoel dat ik niet links meer ben. Welnee, zei ik, we zijn links, maar in het linkse kamp is het volkomen misgelopen. Het werd tijd dat ik als progressieve intellectueel het denken achter woke ontwarde.”

Heeft u geaarzeld om er een boek van te maken?

“Nee. Hoewel… ik wilde het eerst niet doen, want ik werk al zo hard en had mezelf een lange vakantie beloofd.”

Wie ‘woke’ zegt, zegt ‘cancelen’, het uitstoten van onwoke mensen. In haar boek negeert Neiman het fenomeen. Ook tijdens het gesprek is ze er kort over. “Vrienden noemen het een uitwas van linkse gevoelens. Ik vind dat niet. Het is geen uitwas, het is gewoon niet links.”

Over wat links is, is Neiman uitgesproken. “Dat heeft drie essentiële uitgangspunten. Je gelooft in universalisme (de gedachte dat er waarden en normen zijn die voor ieder mens gelden, red.), maakt onderscheid tussen recht en macht en houdt vooruitgang voor mogelijk.”

De grote inspirator van het woke denken is volgens Neiman de Franse filosoof Michel Foucault. “Zijn invloed is groot, ook als mensen zijn werk niet hebben gelezen. Hij ondermijnt die drie uitgangspunten. Zo is wat we vooruitgang noemen niets anders dan een geniepige voortzetting van machtsuitoefening. En de Verlichting wordt ontmaskerd als een project dat geen universele waarden heeft voortgebracht, maar bedacht is om de Europese macht te bevorderen in een steeds minder witte wereld.”

In haar boek beschrijft Neiman wat ze dacht toen ze vijftien jaar geleden voor het eerst van die aanval op de Verlichting hoorde. Ze vond de beweringen ‘zo weinig steekhoudend dat ik dacht dat ze weer snel zouden verdwijnen’.

Die ideeën zijn gemeengoed geworden, schrijft u.

“Ik vind die argwaan verbijsterend. Het waren juist Verlichtingsdenkers die de wereld door de ogen van niet-Europeanen wilden bezien.”

In plaats van het universele van de menselijke waardigheid stelt woke ‘tribalisme’, zegt Neiman. Ze gebruikt dat woord liever dan ‘identiteitspolitiek’. Tribalisme klinkt ‘barbaars’ en dat is precies de bedoeling. “Ik haal het idee uit de Bijbel die steeds waarschuwt voor stamgedrag, als mensen zich rond een identiteit verzamelen. Dan krijg je afgunst en conflicten.” Die ene stam – de ‘mensen van kleur’, de ‘vrouwen’ – vertegenwoordigt de essentie van wat een vrouw is, of iemand van kleur. Met hen voel “je je binnen die stam het meest betrokken – met anderen hoeft dat niet zo”.

Voor een universalist als Nieman is het een gruwel. Ze rilt ook bij het verwante fenomeen ‘culturele toe-eigening’: de beschuldiging dat iemand muziek, kleding of een andere cultuuruiting ‘steelt’. Ook dat is ‘tribaal’. “Het lijkt me te veel op nazi’s die vasthielden aan het idee dat Duitse muziek alleen door ariërs mocht worden gespeeld.” Neiman is eerder een propagandist van het omgekeerde, want “niets verbindt groepen zo goed als geroerd worden door iets cultureels”. De emotie die kunst oproept, is een ‘inzicht’, namelijk dat anderen hetzelfde voelen.

In haar boek haalt ze met instemming de historicus Benjamin Zachariah aan: ‘Ooit werd het essentialiseren van mensen (vastpinnen op ras en gender, red.) beschouwd als beledigend, enigszins dom en antiprogressief, maar nu is dat alleen het geval wanneer het door anderen wordt gedaan. Jezelf essentialiseren of stereotyperen is niet alleen toegestaan, maar wordt ook als bevrijdend beschouwd.’

Wanneer en waar is dat veranderd?

Neiman zucht. “Het is een ingewikkelde samenloop. Het universalisme kwam in de verdachtenbank te staan. Het is bizar snel fout gelopen. Twee decennia geleden veroordeelden progressieve mensen dat soort hokjesdenken. Stuitend, vonden we dat, en racistisch. Ik zie twee verklaringen voor die omslag. De eerste is de doorwerking van het denken van Michel Foucault en de ‘postkoloniale theorie’.

“De tweede is de populariteit van de evolutionaire psychologie, die als een wetenschap wordt gepresenteerd en ervan uitgaat dat we handelen uit stambelang, het is de strijd om ons eigen voortbestaan. Dat heeft het stamgevoel versterkt, links en rechts. Rechts in nationalisme, links in tribalisme.”

De Nederlands-Somalische Ayaan Hirsi Ali bekritiseert de islam – en vindt woke trouwens nóg gevaarlijker. Volgens het Nederlands Groot Scheldwoordenboek werd ze uitgemaakt voor bounty: bruin van buiten, wit van binnen.

“Dat gaat uit van wat men verwacht van een zwart persoon. Maar het is weerzinwekkend. Want zwarte, witte of bruine gemeenschappen zijn niet homogeen, we handelen niet omdat we tot een bepaalde groep behoren. Mensen zijn divers.

“Ik ken mensen van kleur die betwisten dat zwart zijn hun eigenlijke identiteit is. Ze krijgen racistische verwijten naar hun hoofd. Het is mij ook overkomen. In het publieke debat heb ik betoogd dat Joden niet per se slachtoffers zijn en dat je Joden niet altijd in één adem moet noemen met de Holocaust. Ik woon in Berlijn en bekritiseer het overheidsbeleid van Israël en heb te horen gekregen dat ik mijn ras verraadde.”

Is er een kans dat Black Lives Matter (BLM), waar u mee sympathiseert, zich aan tribalisme bezondigt?

“Jazeker! Het begon in 2020 als een universalistische uitbarsting van verdriet en woede, de grootste sociale beweging in de Amerikaanse geschiedenis, en heel divers. Meer dan de helft van de demonstranten beschouwde zichzelf als ‘wit’.

“Waar ik van schrok was dat zwarte organisatoren zeiden dat witte mensen bondgenoten waren. Ik bén geen bondgenoot! Want dat is iemand die tijdelijk samenwerkt uit tactische overwegingen. Maar ik sta principieel achter BLM, omdat ik met hen streef naar universele rechtvaardigheid. Als je BLM verdeelt in echte aanhang en bondgenoten, ondermijn je wat diepgaande solidariteit betekent, en dus wat links is.”

Volgens Neiman begint ‘woke’ bij ‘bekommernis om gemarginaliseerde personen’ – waar ze achter staat – maar legt het uiteindelijk de nadruk op ‘de meest gemarginaliseerde delen van iemands identiteit, die worden uitvergroot tot een woud van trauma’s’.

De geschiedenis kent talloze slachtoffers die erkenning verdienen, zegt Neiman, “maar is er iets misgegaan toen we de positie van het slachtoffer herschreven”. Het slachtofferschap te boven komen is een bron van trots, schrijft Neiman, terwijl door het woke denken juist aan het slachtofferschap zelf status wordt ontleend.

U hebt grote aarzelingen bij Memory Studies, de tak van academische sport die het herdenken bestudeert.

“Ja, daarin komen bijna alleen de akelige herinneren uit de geschiedenis aan de orde. Vroeger vergaten we de slachtoffers, nu lopen we het risico dat we de helden vergeten.”

Nederland ging volgens Neiman tot voor een jaar of vijf geleden mank aan ‘wat zulke musea meestal doen: het beste en mooiste uit de historie tonen’. “Het was vreselijk om te zien. Dat Nederland in de 20ste eeuw administratief een topprestatie had geleverd in het registreren van Joden, zag ik niet terug. Geen woord over het koloniale optreden in Indonesië en de dekolonisatie. Dat gaat nu veel beter. Eerlijker. Maar de nieuwe trend is – om met de Frans-Nederlandse filosoof Pierre Bayle te spreken – de hele geschiedenis te zien als een aaneenrijging van ongelukken en misdaden. Dat is gewoon onwaar. Die geschiedenis omvat ook mensen die misdaad en ongeluk bestreden. In ieder land heb je juist zulke mensen nodig op wie je trots kunt zijn.”

“Duitsland weet hoe het zijn grootheden moet eren, we hebben een Beethoven- en een Marxjaar gehad, zelfs Luther, met zijn giftige antisemitisme, kreeg zijn jaar. Maar de Verlichting staat in zo’n kwade reuk, dat de grootste denker daarvan, Immanuel Kant, in zijn 300ste geboortejaar geen nationale herdenking krijgt, voor zover ik weet.”

Buiten die kritiek heeft ze veel lof voor de Duitsers, getuige haar vorige boek Wat we van de Duitsers kunnen leren (2019). Zij hebben de geschiedenis van 1939-1945 een prominente plaats gegeven in hun nationale zelfbeeld.

Neimans pleidooi is dat de VS hun schaduwkanten van slavernij en rassenscheiding ook onder ogen zien. “Ik ontmoette de advocaat Bryan Stevenson, die betrokken is bij het Lynching Monument, het mooiste monument dat ik in mijn hele leven heb gezien. Hij confronteert Amerika met de terreur tegen zwarte Amerikanen. Maar zegt ook: je valt niet samen met het ergste wat je ooit hebt gedaan. Stevenson wijst erop dat er in 1850 witte zuiderlingen waren die slavernij verkeerd vonden. En die in de 20ste eeuw probeerden lynchpartijen tegen te houden. Als we hun naam kenden en die zouden herdenken, dan zou in de VS volgens Stevenson de schaamte plaats kunnen maken voor trots.”

Wat gebeurt er als woke niet onschadelijk wordt gemaakt?

“Ik zie twee bedreigingen. De eerste is de klimaatcatastrofe die ik vreemd genoeg als een kans beschouw. Alleen met een universalistische houding kunnen wie die het hoofd bieden. Wat we nodig hebben is een besef dat we één wereld vormen, een besef dat uitgaat boven de werkloosheidscijfers of de energierekening in dit of dat land.

“Die andere dreiging is het fascisme. Internationaal groeit het. We mogen de lessen uit de jaren dertig van de 20ste eeuw niet vergeten. Hadden we toen een gezamenlijk, links front gevormd, dan had dat wellicht de opkomst van het fascisme kunnen keren. Als links dat nu niet pareert door z’n drie essentiële uitgangspunten hoog te houden, dan zitten we diep in de problemen.”

Susan Neiman; Links ≠ woke; Lemniscaat; 153 blz.; € 9,99