Trouw. Nelleke Noordervliet. 4 maart 2023

Er is veel geschaamd de laatste tijd. Mark Rutte hanteert het inmiddels als een mantra: ‘Ik schaam me – ik vraag excuus – ik schaam me – ik vraag excuus’ enzovoort. Daar kan dus nog wel een onsje schaamte van mij bij. Ik schaam me voor mijn overheid die zoveel fouten heeft gemaakt op allerlei terreinen. En dan bedoel ik de hele overheid, van de volksvertegenwoordiging tot de regering tot het ambtenarenapparaat.

Fouten maken is menselijk. Kan gebeuren. Zal het nooit meer doen. Oeps. Toch weer gedaan. Oké, zand erover. Maar we kunnen niet aan de gang blijven. De fouten die zijn gemaakt zijn geen peccadillos, kleine zonden, maar welhaast misdrijven. Je zou er mensen voor vervolgen als er geen sprake was van een collectief waartegen de rechtsstaat weinig kan uitrichten.

Chaos en veel willekeur

Zelfs gerechtelijke uitspraken worden terzijde gelegd als de politiek dat wil. Als de politiek dat wil kan de wet worden veranderd om het kwaad te sanctioneren. In ieder geval kan het bestaan van onrecht, ook al is dat door de rechter veroordeeld, een tijd worden gecontinueerd, compensatie eindeloos worden uitgesteld.

Ik hoef hier de voorbeelden van aardbevingen en toeslagen niet opnieuw uitgebreid uit de doeken te doen. Een oplossing voor de toeslagenouders wordt vertraagd door dezelfde bureaucratie die hen eerder heeft benadeeld. Het excuus: het moet zorgvuldig. Eerst zijn de ouders zorgvuldig door de mangel gehaald, nu moeten de fouten zorgvuldig worden nagerekend.

Het functioneren van de hele Belastingdienst wordt een volgend geval, vrees ik. De IT-systemen liggen op apegapen. Als dat fout gaat – en dat gaat gegarandeerd fout – kunnen we een nieuwe chaos en veel willekeur verwachten.

De debacles in gezondheidszorg (marktwerking!) en onderwijs illustreren hoe we juist waar we zelf nog iets over te zeggen hebben, volledig de mist in gaan. De kosten van de gezondheidszorg stijgen, terwijl de zorg op veel terreinen slechter wordt. De kosten van het onderwijs stijgen terwijl de prestaties van de leerlingen achteruitgaan. De lijst is makkelijk uit te breiden: asielzoekers, woningbouw, stikstof, Openbaar Ministerie. Zo langzamerhand wordt het functioneren van de overheid de Kroniek van een aangekondigde dood, titel van een roman van García Márquez.

Onvrede van de minderheid

Het wegsturen van regeringen geeft over het algemeen weinig soelaas. De volgende regering heeft weer vergelijkbare tekortkomingen. Maar wacht even, ter verdediging: het democratisch principe houdt in dat er altijd een groep mensen niet helemaal tevreden is. Dat is waar. Toch is er de laatste jaren meer aan de hand dan alleen maar de onvrede van de minderheid, de andersdenkenden, de pechvogels. Het systeem kraakt. Mensen voelen zich niet meer vertegenwoordigd.

Ik zou ook niet meer weten op welke partij ik van harte kan stemmen. Individuele kwaliteit en motivatie zijn niet meer voldoende om een vastgelopen systeem te redden. Elke ambitie loopt ergens stuk. Hetzij in het parlement, hetzij op het departement, hetzij in de partijkaders.

Bureaucratie is een probleem, en wordt een steeds groter probleem als wetten en maatregelen onuitvoerbaar zijn. Over die uitvoerbaarheid hebben zich uiteraard politici en adviescommissies uitgesproken. De roep om een ‘nieuwe bestuurscultuur’ klonk. Het effect is dat er nog meer commissies aan het werk worden gezet die nog meer adviezen geven die vervolgens moeten worden ‘geïmplementeerd’ door taskforces, waarna er beroepsprocedures op gang komen van individuen of groepen die zich benadeeld voelen, zodat de hoop op uitvoerbaarheid in schoonheid sterft.

Scoringsdrift eist een overwinning

Politici hebben idealen. De wetten die worden ontworpen om dat ideaal tot stand te brengen zijn vaak vaag of onpraktisch of worden door compromissen onbegrijpelijk en niet te handhaven. Uitvoerbaarheid vereist nuchterheid en realiteitszin. Dat is voor politici niet erg sexy. Hun scoringsdrift eist een overwinning.

Polarisatie is de vijand van het nuttige compromis. Liever veel likes op de ‘socials’ dan een gedegen, uitvoerbare en handhaafbare wet, waarvoor niemand zich hoeft te schamen.