Zorghersenen

Onderzoek toont aan dat de hersenen van vrouwen na een zwangerschap (soms blijvend) veranderen. In de maatschappelijke wens om meer vrouwen in topposities te zien wordt daarmee nog te weinig rekening gehouden, betoogt Tom Schulpen.

Volkskrant, Tom Schulpen 24 september 2024

Onlangs publiceerde Nature Neuroscience een onderzoek over veranderingen van de hersenen tijdens de zwangerschap. Voor de studie werden met liefst 26 MRI-scans veranderingen in de hersenen van één zwangere vrouw in kaart gebracht. Het zeer gedetailleerde onderzoek was een unicum. Wel zijn er al bijnatien jaar wetenschappelijke artikelen over hersenveranderingen in de zwangerschap gepubliceerd en de gevolgen daarvan op de moeder-kind relatie.

Vooral de bevindingen uit 2016 van Elseline Hoekzema, nu onderzoeker in Amsterdam, die het begrip moederhersenen introduceerde, waren spectaculair. Aan de hand van MRI-scans bij een groep van 25 vrouwen toonde zij aan dat door de enorme toename van hormonen als oestradiol, progesteron en oxytocine er in de zwangerschap grote veranderingen in de hersenstructuur plaats vinden.

Empathie

Uit die onderzoeken bleek dat zwangerschap gepaard gaat met uitgesproken en langdurige veranderingen in de grijze stof, met name in de hersengebieden die betrokken zijn bij sociale processen als gevoelens van empathie en het vermogen om anderen te begrijpen. De veranderingen in deze regio’s voorspelden significant de kwaliteit van de hechting tussen moeder en kind.

Deze veranderingen werden niet gevonden bij een controlegroep van twintig vrouwen die niet zwanger waren. Na twee jaar waren die veranderingen in de hersenen nog steeds aanwezig.

In 2021 verscheen een artikel van dezelfde onderzoeksgroep, die na zes jaar het onderzoek bij dezelfde moeders herhaalde en dezelfde hersenveranderingen constateerde, geassocieerd aan de mate van hechting van moeder aan kind. Geconcludeerd werd dat de hersenen van moeders ook na zes jaar duidelijk verschillen van vrouwen zonder kinderen en dat deze veranderingen zeer waarschijnlijk levenslang zijn. Dit is in lijn met de bevindingen bij diverse diersoorten, waarvan al veel langer bekend is dat die veranderingen levenslang aanwezig blijven.

In juni dit jaar volgde een publicatie van verder onderzoek waarin specifiek het hypothalamus-gebied werd onderzocht. De hypothalamus is een kernstructuur en speelt een belangrijke rol bij de organisatie van gedragingen die zorgen voor onze overleving. Bij 50 zwangere en 57 niet-zwangere vrouwen werden naast MRI-scans ook hormoonbepalingen en (psychologische) tests gedaan. Daaruit bleek een groot verschil in moederlijke gevoelens met een verhoogde hechting en een toename van de zorgtaken.

Evident moederbrein

Deze onderzoeken in verschillende hersengebieden tonen aan dat zwangerschap(pen) hersenveranderingen teweegbrengen en dat er een evident moederbrein bestaat. Andere onderzoeksgroepen in de wereld bevestigen dit eveneens.

Dat moederbrein richt zich primair op de zorg voor haar kind(eren), een zorg die zij haar hele leven zal blijven voelen. Zoals mijn gewaardeerde collega Rita Kohnstamm het verwoordde: ‘Die navelstreng blijft altijd verbonden.’

Met trots meldde de Female Board Index onlangs dat het aantal vrouwelijke bestuurders in de top van beursgenoteerde bedrijven binnen een jaar een sprong heeft gemaakt van 13 procent naar bijna 30 procent. Veel van deze topbestuurders hebben naast hun topfunctie ook een gezin een zware combinatie omdat zij niet alleen voortdurend een gevecht voeren tegen socio-culturele opvattingen, maar ook tegen een biologische barrière moeten opboksen.

De druk op moeders in topposities is, kortom, eigenlijk tegennatuurlijk. Alleen wanneer de huiselijke situatie goed is geregeld door bijvoorbeeld een niet-ambitieuze partner, een huisman of een nanny, zal het vervullen van een topfunctie soepel kunnen verlopen. In andere gevallen ligt een burn-out op de loer, wat blijkt uit TNO/CBS-cijfers (2022) die onder andere laten zien dat 29 procent van hoogopgeleide vrouwen worstelt met burn-outklachten.

Vaderbrein

Het combineren van het moederschap met een topfunctie is een grote prestatie. Zolang topfuncties gepaard gaan met werkweken van meer dan 60 uur is het speelveld van competitie tussen mannen en moeders niet evenwichtig. Daarin is weliswaar ook verandering aan het ontstaan door de vaderschapsverlofregeling, waarbij ook het vaderbrein plastisch blijkt te zijn.

Zo is aangetoond dat de hersenen van vaders die direct na de geboorte de zorgtaken voor de baby op zich nemen, onder invloed van het hormoon oxytocine in dezelfde gebieden als bij de moeders veranderingen op de MRI-scans laten zien. Als bij hen ook het zorgen een hogere prioriteit krijgt dan carrière zal het speelveld van competitie evenwichtiger worden.

Je zou dus kunnen stellen dat het glazen plafond zowel een biologisch en als een socio-cultureel fenomeen is. Die biologische kant verdient alleen meer aandacht.

Over de auteur

Tom Schulpen is emeritus hoogleraar Kindergeneeskunde aan Universiteit Utrecht.