‘We moeten af van het normatieve relatie-ideaal’

.Jasmijn Huisman Trouw. 14 februari 2024

Cultureel socioloog Margriet van Heesch: ‘Het lijkt me goed als er ruimte ontstaat om ook te falen in de liefde. Schandelijk falen, dat lijkt me wel wat

Het ideaalbeeld dat iedereen moet eindigen met een relatie en een gezin is een recept voor ellende, zegt onderzoeker Margriet van Heesch. Ze pleit op Valentijnsdag voor een herwaardering van andere relaties dan de romantische.

Een commercial van een stelletje – man en vrouw – dat in 1994 giechelend een puntzak friet eet. Fast forward naar 2024: datzelfde stelletje grinnikt vrolijk verder, de enige verandering is dat de puntzak friet een hipper design heeft gekregen. Het is slechts één voorbeeld van de vele Valentijnsdagreclames die de tv-kijker om de oren vliegen. Maar onder fragmenten als deze gaat een diepere boodschap schuil: je bent succesvol als je eindigt als koppel. Koppelcultuur noemen ze dat in de sociologie. Waar komt dat idee vandaan?

Margriet van Heesch is cultureel socioloog en doet al jaren onderzoek naar de ideologieën van romantische liefde in de populaire cultuur. Zij is van mening dat de ideologie van koppelcultuur – ieder individu moet eindigen in een koppel met uiteindelijk een kerngezin – veel stress geeft. “Een recept voor ellende”, zegt van Heesch.

Een koppelcultuur, wat is dat eigenlijk?

“Een term in de sociologie die symbool staat voor het feit dat de hele maatschappij erop is ingericht dat ieder individu uiteindelijk onderdeel wordt van een koppel. In Nederland maakt het niet zoveel uit of je homoseksueel of heteroseksueel bent; als je maar eindigt als koppel, dan is het goed.

“Als koppel heb je een hogere sociale positie. Ik geef les in critical love studies en daarin onderzoek ik de normatieve ideeën onderliggend aan het idee van koppelcultuur. Een praktisch voorbeeld dat tijdens mijn lessen vaak wordt genoemd, is als je als single persoon logeert bij een neefje of nichtje, je op het luchtbed slaapt. Je broer of zus mét relatie krijgt de slaapkamer met het grote bed.”

Hoort het idee dat je als koppel hoort te eindigen bij de Nederlandse cultuur?

“Ja, deels. De Nederlandse cultuur is in de basis voor een groot deel gelinkt aan de christelijke kerk. De Nederlandse samenleving volgde lange tijd de religieuze waarden zoals deze in de Bijbel werden voorgeschreven. Dat is dat God het zo bedoeld heeft dat man en vrouw samenkomen en voor altijd samen blijven.

“Aan de andere kant was de druk op het vinden van een levenspartner ook een manier om mensen in het gareel te houden; het was duidelijk met wie je intiem was en daarmee ook duidelijk voor wie de erfwetten en -rechten gelden – alléén voor de aangetrouwde en de nakomelingen.

“Aan de andere kant is verliefdheid een enorm hevige emotie. Het zit in het reptielenbrein; het instinctieve hersendeel waar ook angst onder valt. Dit hersendeel blijft je hele leven lang actief. Doordat verliefdheid en liefdesverdriet zulke heftige emoties teweegbrengen, wordt het ook als intrinsiek belangrijk ervaren een partner te vinden.”

Tegelijkertijd groeit het aantal mensen zónder relatie, blijkt uit cijfers van het CBS. Is het nog wel van deze tijd om te streven naar de romantische relatie als eindpunt?

“Nou, ik denk wel dat het taboe op dat zogenaamde ‘alleen staan’ weggenomen moet worden. Eindigen als koppel met uiteindelijk één ‘kerngezin’ geeft enorm veel stress. Zo weinig mensen bereiken dat einddoel; er zijn scheidingen, affaires, ziektes, enzovoort. Bovendien is het belachelijk dat de samenleving nog steeds zo normatief is ingesteld dat je partner of kinderen jouw erfgenamen zijn.

“Ik ben al tien jaar samen met mijn partner, ongetrouwd. Krijgt hij dus niet mijn pensioen als ik dood neerval? Dat is gek. En waarom kan een buurman of beste vriend hier niet voor in aanmerking komen? Alsof zij je niet hebben ondersteund tijdens je leven.

“Ik zou daarom graag zien dat we ook die hele term ‘alleenstaand’ afschaffen. Ieder mens staat in verhouding tot anderen; tot huisdieren, familie, vrienden, ex-geliefden en toekomstige geliefden. Die term suggereert onterecht dat je alleen bent zonder vaste partner, maar dat is niet zo. En belangrijk is ook dat bijna iedereen uiteindelijk alleen eindigt; er is bijna altijd één persoon die eerder overlijdt.

“De euthanasie van ex-premier Van Agt, samen met zijn vrouw, is misschien het hoogste romantische ideaal. Maar voor de meeste mensen gaat dat niet op. Je kunt maar beter aan ‘risicospreiding’ doen door meerdere zinvolle relaties aan te gaan.”

Hoe moeten we alleenstaanden dan noemen?

“De autonomen. Dat lijkt me beter. En meer autonomen lijkt me een welkome ontwikkeling, volgens mij is het goed dat er meer mensen zijn die zich niet direct in een homo- of hetero-normatieve relatie storten. Er zijn ook veel andere belangrijke zaken in het leven.” Van Heesch lacht even voordat ze haar zin vervolgt. “En het lijkt me goed als er ruimte ontstaat om ook te falen in de liefde. Schandelijk falen, dat lijkt me wel wat.”