Niet te weinig mensen maar teveel banen
Coronasteun, energiesteun. We zitten in een compensatie-economie. Maar als we iedereen compenseren om alles bij het oude te houden dan maken we geen draai naar een fossielvrije economie, zegt Sandra Phlippen, hoofdeconoom bij ABN Amro
Barbara Vollebregt Trouw, 19 mei 2023
Het voelt wel eens alsof ze ‘de zuinige econoom’ is, zegt Sandra Phlippen, als ze een slok van haar zwarte koffie neemt. Ze zit in een koffietentje in de buurt van haar huis in Rotterdam, zo ongeveer naast de Euromast.
“Het zou goed zijn voor onze economie als er weer wat meer bedrijven failliet zouden gaan. In een gezonde economie komen er nieuwe bedrijven bij en verdwijnen de bedrijven die niet toekomstbestendig zijn. Maar door de corona- en energiesteun van de overheid bleven de meeste bedrijven behouden.”
De bevroren economie
Toen de oorlog in Oekraïne uitbrak kwam er energiesteun voor bedrijven die veel last hadden van de hoge energieprijzen, daardoor bleven ook die overeind, legt ze uit. En zo zijn er de afgelopen jaren dus meer en meer banen bij gekomen terwijl er bijna geen zijn verdwenen. Daardoor zijn er nu meer vacatures dan mensen die het werk kunnen doen. En zitten we met een historisch krappe arbeidsmarkt.
Is de overheid te aardig geweest? “Nou ja, de steunpakketten hebben veel ellende voorkomen maar nu we daar langzaam uitkomen zien we dat het de economische dynamiek geen goed heeft gedaan”, zegt Phlippen. Ze kijkt wel eens naar Amerika waar de overheid in plaats van bedrijven (en daarmee banen), huishoudens steunde. “Daar gingen veel meer bedrijven failliet toen corona uitbrak, veel Amerikanen verloren hun baan.” En hoewel de arbeidsmarkt daardoor een paar flinke klappen heeft gekregen, staat de Amerikaanse economie er nu wel beter voor, weet ze. “Maar goed, dat is niet helemaal fair om te zeggen. Dat komt namelijk niet alleen door overheidsoptreden in coronatijd, de oorlog raakt ons ook harder omdat onze energie-afhankelijkheid van Rusland groot was.”
De kansen van een krappe arbeidsmarkt
Wat is er eigenlijk mis met een krappe arbeidsmarkt? “In principe niets”, zegt de econoom. “Een krappe arbeidsmarkt betekent dat vakbonden loonsverhogingen kunnen afspreken en meer mensen werk vinden. Er zijn nog nooit zoveel mensen aan het werk geweest als nu. En er zijn nu mensen aan het werk die eerder van een uitkering leefden, vertelt Phlippen. “Hier in Rotterdam hebben best wat mensen uit de bijstand een baan gevonden. Datzelfde zie je bij mensen met een migratieachtergrond, die nog te vaak gediscrimineerd worden. Ook zij vonden de afgelopen tijd makkelijker werk. Allemaal voordelen van een krappe arbeidsmarkt”, zegt ze.
“Maar er komt een punt waarop die voordelen stoppen”, gaat ze verder. “Waarop je zegt, we zitten tegen de grens van wat de economie aankan. Dan zijn kapitaal, arbeid en grondstoffen, de klassieke productiefactoren van een economie al maximaal ingezet. En ik denk dat we nu op dat punt zijn aangekomen. We lopen tegen het einde van wat er nog uit te halen is en dat is een probleem omdat we een grote omslag willen maken, de energietransitie is een enorme opgave waar we een dynamische economie voor nodig hebben.”
De oplossingen
En daarom zou het goed zijn, vervolgt Phlippen, als meer bedrijven die niet toekomstbestendig zijn, omvallen. Want dan komen er arbeidskrachten vrij. “Natuurlijk moeten we dan wel goed nadenken over hoe we de mensen die daardoor hun baan verliezen om- en bijscholen naar sectoren waar in de toekomst genoeg werk is.”
Naast faillissementen, kan de krapte op de arbeidsmarkt ook worden verlicht als werkgevers hun processen verder automatiseren denkt ze. “Ik verwacht niet dat fysieke robots veel banen overnemen, ik denk meer aan – en dit klinkt een beetje saai – het efficiënter maken van uitvoeringsprocessen. Die kunnen volgens mij nog bij veel bedrijven strakker geautomatiseerd worden.”
Als voorbeeld noemt ze de Belastingdienst en het UWV. “Het is tijd dat de overheid grootschalig durft te investeren in zichzelf. Hun IT-systemen moeten beter”, vindt de econoom. Want het UWV zit op een goudmijn aan data, maar kan er door gebrekkige systemen niet alles uitslepen.
“Hoe mooi zou het zijn als iedere werkzoekende in Nederland bij het UWV een advies op maat kan krijgen? Dat het UWV kan zeggen: hier zijn de vacatures die voor jou beschikbaar zijn. Dit kun je met jouw diploma’s, en dit kun je met jouw vaardigheden. Dit zijn de alternatieve beroepen waar je dit extra uurloon zou kunnen verdienen. En als je bereid bent vijf kilometer verder naar je werk te reizen liggen deze extra vacatures voor je in het verschiet. Dat zou met de data die ze nu hebben allemaal kunnen, maar hun systemen kunnen dat niet aan.”
Meer uren werken of meer arbeidsmigranten?
Kunnen meer arbeidsmigranten, of mensen stimuleren méér uren te werken, niet helpen om de krapte op te lossen? “Dat zijn ook opties”, zegt ze. “Alleen migratie loopt tegen politieke onwil aan. Ook het gebrek aan woonruimte maakt arbeidsmigratie lastig. Het leidt tot weerstand bij burgers en daardoor in de politiek.”
“En ik ben eigenlijk niet voor meer uren werken. Het arbeidsaanbod is op dit moment al heel hoog, vergeleken met onze geschiedenis maar ook in vergelijking met andere landen”, zegt ze.
In de verdeling van werk is nog wel wat te doen. Als mannen wat minder werken, kunnen vrouwen meer werken. Maar dat is het ook wel, zegt ze. “En wat willen we als samenleving doen met nog meer werken? Dan hebben we nog meer inkomen en we zijn al een enorm welvarend land, ook al voelen we dat nu niet zo met deze inflatie. Maar wat gaan we doen met nog meer geld? Nog meer consumeren? We moeten juist de omslag de andere kant op maken.”
Consuminderen is een lastig verhaal
Consuminderen dus. “Maar dat is een lastig verhaal”, vreest ze. Want consumentengedrag verander je niet zomaar. “Iets minderen is geen aantrekkelijke boodschap. Eigenlijk moet het hip worden om eens andere keuzes te maken. Dat je probeert om bijvoorbeeld onderwijs als consumptiegoed te verkopen. Consumeer eens een uurtje leren. Zoiets.”
Over die omslag gesproken. Als je het Phlippen vraagt heeft het kabinet een kans laten lopen toen de energieprijs op een gegeven moment het veertienvoudige van de gemiddelde prijs was. “Daar kon geen enkele ondernemer zich op voorbereiden. Dus dat de overheid dat wilde wegcompenseren is logisch, vertelt ze. “Maar wat ze had kunnen doen is de helft van die kosten wegnemen, dan zou het Nederlandse MKB de prijs betalen die ook grote vervuilers voor hun uitstoot betalen.”
“Dan zeg je dus eigenlijk, we gaan jullie compenseren, maar we gaan niet alles compenseren. Want we vinden dat voor de maatschappelijke schade die jullie uitstoot veroorzaakt, dat jullie daar de juiste prijs voor moeten betalen.” En dat had niet meteen gehoeven, zegt ze er bij. “Je kunt zeggen op het moment dat de marktprijs weer zakt, dan slaat de steun om in een CO2 heffing. En dat hebben ze echt laten lopen.”
Afstand nemen, weinig mensen doen dat
En dat is wel eens lastig, vindt Phlippen. Want net als bezoekers van de naastgelegen Euromast de stad van een afstand bekijken, bekijkt zij onze economie van een afstand, om het grotere geheel te zien. “En het grote geheel is altijd een soort grijs middenverhaal”, vertelt ze. “Maar de meeste mensen denken toch aan het hier en nu. Hun eigen werk en leven en wat ze nu voor hun boodschappen moeten betalen. Het probleem is dat geen enkele politicus of burger wakker ligt van de lange termijn. Wij economen wel.”
Dat maakt haar baan ook interessant, zegt ze er meteen achteraan. Al is ze de laatste dagen wel heel druk. “Drukker dan normaal. Ik ga binnenkort drie maanden op sabbatical, maar daardoor heb ik nu wel heel veel afspraken”, zegt ze lachend terwijl ze de tijd controleert.
Aan het einde van dit jaar verwacht ze al dat meer bedrijven zullen omvallen. “De energiesteun loopt uiteindelijk af, de coronaschulden moeten worden terugbetaald, de rentekosten zijn gestegen, de personeelskosten ook. Het is absoluut niet mild wat er op ondernemers afkomt nu”, zegt ze.
Sneeuwbaleffect
Ze moet zo gaan, voor een lunch bij Eneco. Voor ze vertrekt wil ze nog wel zeggen dat ze absoluut niet pleit voor een faillissementsgolf. “Als te veel bedrijven omvallen ontstaat het risico van een sneeuwbaleffect”, zegt ze.
“Als het snel gaat met faillissementen op bepaalde locaties en in bepaalde sectoren dan zijn mensen in groten getale werkloos. En tenzij ze heel snel een nieuwe baan vinden, geven die mensen dan ook minder geld uit. Die lagere bestedingen leiden weer tot minder omzet voor andere ondernemers in de buurt. En die kunnen daardoor weer omvallen, het sneeuwbaleffect.”