Oorlog en vrede

Thomas Speckmann Historicus en politicoloog

De oorlog in Oekraïne markeert geen ‘Zeitenwende’, zegt de Duitse historicus Thomas Speckmann. Westerse democratieën reageren stuk voor stuk precies zoals bij eerdere oorlogen.

Door onze correspondent Caroline de Gruyter

Brussel

‘Westerse democratieën gaan op dezelfde manier om met de oorlog in Oekraï-ne als ze met eerdere oorlogen in Europa omgingen, als hun buurlanden werden aangevallen maar zijzelf niet: vooral wapens en geld sturen, maar niet meevechten met je eigen grondtroepen. Zo ging het ook tijdens de Spaanse burgeroorlog in 1936, in Polen en Finland in 1939 en in Joegoslavië tussen 1991 en 1995. Pas als ze niet anders kunnen, mengen ze zich direct in de strijd.” Voor de Duitse historicus en politicoloog Thomas Speckmann, die als docent verbonden was aan de universiteiten van Bonn, Münster, Potsdam en Berlijn, is de oorlog in Oekraï-ne tot dusver geen ‘Zeitenwende’. Integendeel: „Het is business as usual .”

In kranten als Die Zeit en de Neue Zürcher Zeitung publiceerde Speckmann (1974) afgelopen maanden een reeks nauwkeurige, historische vergelijkingen. Sommige artikelen, zegt hij per telefoon vanuit Berlijn, lagen al jaren op de plank en worden nu pas gepubliceerd. Parallellen die hij al langer ziet, worden steeds duidelijker. Maar dat betekent niet, zegt hij, dat de geschiedenis zich herhaalt. „Wat je wel ziet: bepaalde ontwikkelingen die geregeld terugkomen. Eén daarvan is de neiging van westerse democratieën om zich bij gewapende conflicten in Europa zo lang mogelijk afzijdig te houden. Tot nog toe veranderde dat meestal alleen als de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk zich gedwongen voelden zich erin te mengen.”

Neem de oorlog in Bosnië, zegt hij, in 1995. Dat was een ander soort oorlog dan die in Oe-kraï-ne. Maar westerse democratieën gingen ermee om zoals ze nu met Oekraïne omgaan. „Niemand in Europa wilde direct met eigen troepen in Bosnië interveniëren, net als nu. We bewapenden en trainden Kroaten en Bosnische moslims om zich tegen Servische agressie te verdedigen. President Clinton nam daarbij de leiding, zoals Joe Biden nu. Een paar weken na de massamoord door Serviërs in Srebrenica konden de Kroaten en Bosniërs daardoor een tegenoffensief beginnen. Ze heroverden ruim de helft van Bosnië. Toen er eenmaal symmetrie was op het slagveld, was de tijd rijp voor onderhandelingen. Dat leidde tot het Dayton-akkoord. Zónder westerse grondtroepen. Dit is precies wat het westen nu in Oe-kraï-ne wil bereiken.”

Zegt u dat het Westen niet uit is op een Oe-kraïen-se overwinning op het slagveld, maar meer op het stilvallen van het geweld?

„Het Westen probeert Oekraï-ne militair zo sterk te maken, dat het Rusland op het slagveld kan dwingen om de invasie te stoppen en zich terug te trekken. Dan kan er een vredesakkoord worden uitonderhandeld.”

Kan dat? Rusland is sterker dan Servië destijds.

„Klopt. Rusland is gevaarlijker dan Servië. Het wapenarsenaal is groter en moderner. Washington beseft dit. Vandaar dat de Amerikanen in april een enorm hulpprogramma hebben opgetuigd: de Ukraine Democracy Defense Lend-Lease Act. Ze hebben al 54 miljard dollar voor Oekraïne gemobiliseerd. Ook hier ligt een historische parallel: de Lend-Lease Act van 1941. Duitsland had Frankrijk bezet. Het VK had de middelen niet om alleen tegen Duitsland te vechten. Dus vroeg premier Churchill de Amerikaanse president Roosevelt om wapens en munitie. De deal was: na de oorlog teruggeven of terugbetalen. Dat lijkt op de deal met Kiev, nu. Destijds trok Washington omgerekend naar huidige begrippen 500 miljard dollar uit voor zijn bondgenoten, voor vier jaar. Nu, na een paar maanden, zitten ze op een tiende daarvan. Het zou mij niet verbazen als dit pas het begin is.”

Is geldgebrek de reden dat Hitler half Europa onder de voet kon lopen zonder noemenswaardige weerstand?

„Het was deels gebrek aan middelen, deels psychologisch. De Britten en Fransen hadden een enorme knauw gekregen in de Eerste Wereldoorlog. Ze hadden gewonnen, maar het was een pyrrusoverwinning. De prijs was hoog, materieel en qua mensenlevens. Ook hier ligt een parallel met nu. Mede door de uitputtende oorlogen in Afghanistan en Irak heeft bijna niemand zin om zich in militaire avonturen in Oekraïne te storten. Al stierven er veel minder mensen dan in 1914-1918, net als eind jaren dertig zijn veel westerse democratieën getraumatiseerd. Ze zijn niet klaar voor een nieuwe oorlog, zoals ze in 1939 niet klaar waren toen de Sovjet-Unie Finland aanviel. Andere westerse landen hadden toen, net als nu, eindeloze debatten over de vraag of ze materieel moesten sturen, en zo ja wat dan. Oud? Nieuw? Uiteindelijk stuurden ze vooral oude wapens naar Finland, maar niet genoeg. Vrijwilligers uit Zweden kwamen meevechten, eveneens niet genoeg. Het psychologische trauma van 1914-1918 in Frankrijk en het VK was ook tijdens de Spaanse burgeroorlog een belangrijke factor. Het was de Sovjet-Unie die het verzet tegen Franco hielp met wapens en soldaten, niet westerse democratieën.”

De internationale brigades in Spanje waren toch westers?

„Dat waren vrijwilligers uit de hele wereld, geen soldaten die door overheden waren gestuurd. President Zelensky refereerde daaraan toen hij in maart internationale vrijwilligers opriep mee te vechten met de Oekraïense strijdkrachten. Hij begreep dat het westen hem geen soldaten zou sturen.”

U zegt: westerse democratieën interveniëren zelden in Europese oorlogen. In de Eerste en Tweede Wereldoorlog gebeurde dat toch wel?

„Ja, maar pas nadat Hitler hén had aangevallen. Kort na de nederlaag van de Spaanse republiek in 1939 viel Hitler Polen binnen. Frankrijk en het VK verklaarden hem de oorlog. Maar ze voerden die oorlog niet. Integendeel: Frankrijk droeg zijn leger op om een toekomstige oorlog tegen Duitsland alleen defensief te voeren, vanuit de Maginot-linie, aan ’s lands oostgrenzen. In 1939 had Frankrijk Polen beloofd dat het Duitsland zou aanvallen, mocht er een Duitse invasie in Polen komen. Maar toen die invasie er kwam, rukte het Franse leger éénmaal uit, amper ver genoeg om Duitse stellingen te bereiken. De Fransen en Britten waren daar aanvankelijk sterker dan de Wehrmacht. De meeste Duitse soldaten vochten in Polen. In het westen zaten er maar weinig. De Britten en Fransen hadden hen makkelijk kunnen verslaan. Maar er gebeurde weinig. Pas toen Duitsland Polen onder de voet had gelopen, versterkte het zijn westelijke front. Frankrijk verdedigde zichzelf. België en Nederland ook. Net als Spanjaarden en Finnen eerder ervoeren de Britten en Fransen wat het betekent als democratieën treuzelen om andere democratieën te helpen als die worden aangevallen: pas toen de VS in december 1941 door Japan werden aangevallen in Pearl Harbor, kon Roosevelt zijn landgenoten overhalen direct militair in te grijpen in Europa.”

Is het toeval dat het de Amerikanen waren, die tijdens de twee wereldoorlogen en in Kosovo in 1999 intervenieerden?

„De Amerikanen nemen de leiding als ze zich daartoe gedwongen zien. Toen, en nu.”

Wanneer komt dat moment?

„Als Poetin de oorlog escaleert tegen NAVO-landen of de EU. Anders niet. De Amerikanen en Europeanen zijn duidelijk: no boots on the ground in Oekraïne.”

Alleen bij een nieuw ‘Pearl Harbor’, dus?

„Ja. Na Pearl Harbor verklaarde president Roosevelt eerst alleen Japan de oorlog, niet Duitsland. Washington wilde op Japan focussen dat, net als China nu, sterk militariseerde. Maar toen Duitsland hén daarop de oorlog verklaarde, werden de VS bij de oorlog in Europa betrokken. Nu, in 2022, wil Amerika liever op China focussen dan op Rusland. Dat lijkt op de discussie van toen, met soortgelijke argumenten. Wat toen Japan was, is nu China. De Amerikanen willen wederom voorkomen dat het Europese strijdtoneel uit de hand loopt. Maar net als toen steken ze veel meer geld in het verstevigen van hun positie in Azië dan in Europa.”

Waarom kruipen landen in dezelfde rol als eerder in de geschiedenis?

„Buurlanden van Duitsland hebben, als democratieën, in de geschiedenis steeds moeten ‘terugvechten’. Niet in de laatste plaats tegen Duitsland zelf. En, uitzonderingen als het VK daargelaten, hebben ze ook moeten meemaken wat het betekent als de militaire verdediging tegen een agressor van buitenaf geen succes heeft. Dé vraag die het westen nu moet beantwoorden, is of het bereid is te blijven leveren wat Oekraïne nodig heeft. Die vraag zal beantwoord worden door de VS en het VK, vooral geholpen door Scandinavië en Oost-Europese landen.”

Beslist de rest van Europa niet mee?

„Uiteindelijk niet. De enige westerse machten die lijken te begrijpen wat voor oorlog dit is, zijn de Amerikanen en Britten. Zij begrijpen dat dit jaren kan duren. Dat het een kwestie van lange adem is. NAVO-secretaris-generaal Stoltenberg zegt dat al sinds eind februari. Amerikanen en Britten hebben al tweemaal eerder een defensieve wereldoorlog gevoerd. Ze weten hoe je een wereldoorlog wint, vanuit een achterstandspositie met zware initiële verliezen. Dat is een positieve ervaring.”

Nog altijd denkt men in Duitsland dat je de oorlog moet stoppen, niet de agressor

En Duitsland?

„Duitsland heeft andere ervaringen. Net als Italië. Duitsers hebben veel oorlogen doorgemaakt. Maar één ervaring hebben ze niet: die van een westerse democratie die wordt aangevallen. Ze weten niet hoe dat voelt. In Engeland en Frankrijk weten ze wat het is om je als democratie tegen een militaire dictatuur te verdedigen. Duitsland zit in een Sonderrolle , een uitzonderlijke positie – alwéér. Vanwege zijn bijzondere geschiedenis in Europa. Nog altijd ontbreekt in Berlijn kennis en inzicht hoe je met de Russische invasie in Oekraïne omgaat. Nog altijd denkt men dat je de oorlog moet stoppen, niet de agressor. Duitsers moeten dit leren. Misschien moeten ze binnenkort voor het eerst hun eigen land als democratie beschermen.”

Elk land valt terug in zijn oude rol. Maakt het dan niets uit dat de NAVO er nu is?

„Goede vraag, die we nu moeilijk kunnen beantwoorden. Pas als Poetin een NAVO-land aanvalt, weten we wat het fameuze NAVO-artikel 5 [een aanval op één NAVO-land is een aanval op allen] waard is. Als gezegd, Polen had in 1939 ook garanties en die bleken niets waard. Op de top in Madrid, in juni, besloten NAVO-landen dat er een oproepbare troepenmacht komt van 300.000 soldaten die zo nodig binnen dertig dagen ter plekke zijn . Ook worden Amerikaanse troepen in Europa verder versterkt, van 20.000 naar ruim 100.000.”

Is dat genoeg?

„Niemand die het weet. Nogmaals, dit is nooit getest. Voor burgers in westerse democratieën was het in 1939 ondenkbaar om de Poolse stad Danzig tegen Hitler te beschermen en zo opnieuw in een oorlog terecht te komen met Duitsland. „ Mourir pour Dantzig ?” was destijds een retorische vraag. Die vraag is nu weer actueel. Welke westerling wil er sterven voor Kiev? Tot nog toe alleen vrijwilligers. Of dat verandert als een NAVO-land wordt aangevallen, staat te bezien.”

Tot slot: staat Europa er alleen voor als een Republikein in 2024 president wordt?

„Het Huis van Afgevaardigden keurde met 417 tegen 10 stemmen de Lend-Lease Act goed. In de Senaat stemde iedereen voor, Democraten én Republikeinen. Voor het eerst sinds jaren waren ze het eens. Een zeldzaam, duidelijk bewijs dat een elementaire kwestie als oorlog en vrede zelfs in het huidige, verdeelde Amerika boven de partijen uitstijgt. Ik zie dat niet zomaar verdwijnen.”

Thomas Speckmann (Münster, 1974) studeerde geschiedenis, politicologie en communicatiewetenschap, promoveerde aan de Universiteit van Münster en doceerde onder andere aan de Universiteiten van Bonn en de Vrije Universiteit van Berlijn. Hij werkte in leidinggevende functies en in politiek, bedrijfsleven en wetenschap.