De relatie tussen de VS en Europa voorgoed voorbij?

Beeld Getty / bewerking de Volkskrant

Als Donald Trump de verkiezingen wint, kan dat het einde inluiden van het vruchtbare trans-Atlantische huwelijk dat de wereld na de Tweede Wereldoorlog domineerde. Europa vreest de scheiding, de VS hebben al een oogje op een ander.

Volkskrant, Peter Giesen. 31 oktober 2024

‘Scheidingsangst’, zo kijken Nederlanders volgens Instituut Clingendael naar de mogelijke overwinning van Donald Trump bij de Amerikaanse presidentsverkiezingen van 5 november. Als Trump wint, heeft de ooit zo beminde echtgenoot Amerika zich ontpopt als een onuitstaanbare hork. Maar als hij wegloopt, blijft Europa alleen achter, kwetsbaar tegenover de enge buurman Vladimir en de rest van een steeds rauwere wereld.

Slechts 11 procent van de Nederlanders zou op Trump stemmen, bleek vorige week uit een peiling van Ipsos I & O voor dagblad Trouw. Zelfs PVV-kiezers geven de voorkeur aan Kamala Harris boven Trump, 48 om 26 procent.

Nederlanders vrezen de economische gevolgen van een presidentschap van Trump, die aangekondigd heeft een tarief van 10 procent op alle import uit Europa te leggen. Maar bovenal zijn zij bezorgd over de veiligheid van Europa. Wat gaat Trump doen met Oekraïne? Hij heeft gezegd ‘binnen 24 uur’ een einde aan de oorlog te maken. Ongetwijfeld zal hij Oekraïne proberen te dwingen tot een compromisvrede in het voordeel van Rusland. Daarbij zal Oekraïne grondgebied afstaan aan Rusland en neutraal blijven. Europeanen vrezen dat de agressie van Poetin hierdoor alleen maar wordt aangemoedigd. Wat let Poetin om na enige tijd de rest van het land in te nemen?

Impulsieve dealmaker

Medestanders van Trump bestrijden echter dat hij Oekraïne zo maar aan de Russen zal uitleveren. De VS blijven wapens aan Oekraïne leveren, maar dan betaald door Europa, stelde Trumps voormalige veiligheidsadviseur Robert O’Brien. De neutraliteit van Oekraïne is geen grote breuk met het huidige Amerikaanse beleid. President Joe Biden staat ook allerminst te trappelen om Oekraïne tot de Navo toe te laten.

Daarnaast zijn Europeanen bang dat Trump de Navo zal verzwakken. De meeste experts achten het onwaarschijnlijk dat de VS daadwerkelijk uit het bondgenootschap stappen, maar een president Trump kan de Navo op allerlei manieren verzwakken: door wapens en troepen uit Europa terug te trekken, of door simpelweg twijfel te zaaien over de Amerikaanse bereidheid om Europa te hulp te schieten

Niemand weet wat Trump precies gaat doen. Hij staat niet alleen bekend als een grillige en impulsieve persoonlijkheid, maar hij is ook een dealmaker, een vastgoedhandelaar die zijn tegenstanders laat raden waar zijn grenzen liggen. Anders dan voorgaande presidenten ziet hij Europa als een tegenstander, die te weinig Amerikaanse producten koopt, te weinig uitgeeft aan defensie en de VS laat opdraaien voor de kosten van zijn verdediging. ‘Zij behandelen ons heel slecht, ze betalen hun rekeningen niet’, zei hij tijdens de campagne.

Existentiële angst

Winst voor Trump betekent niet alleen onzekerheid voor Europa, maar ook existentiële angst. Na 1945 voelden de Europeanen zich onderdeel van ‘het Westen’, een trans-Atlantische verbintenis die de wereld lange tijd domineerde. ‘Een tweede termijn van Trump betekent waarschijnlijk het einde van het Westen als ordenend principe op het wereldtoneel’, schreef Amerika-correspondent Edward Luce onlangs in de Financial Times. De gevolgen daarvan kunnen adembenemend zijn. Tachtig jaar lang schuilde Europa onder Amerikaanse nucleaire paraplu. Als die wordt weggetrokken, zullen landen als Duitsland en Polen gaan nadenken over het ontwikkelen van hun eigen kernwapens, aldus Luce, met alle risico’s van dien.

Donald Trump en bondskanselier Angela Merkel tijdens een persconferentie in het Witte Huis, 17 maart 2017.Beeld Jabin Botsford / Getty

Op zichzelf is het niet zo vreemd dat de VS afstand nemen van Europa. Het is eerder verbazingwekkend dat zij na 1945 zo veel geld en energie hebben gestoken in een continent dat op zesduizend kilometer van New York ligt. Nog in 1941 zei 87 procent van de Amerikanen dat de VS buiten de oorlog in Europa moesten blijven. Amerika moest profiteren van zijn comfortabele strategische ligging, veilig tussen twee oceanen, en zich vooral niet bemoeien met de onverbeterlijke ruziemakers uit Europa.

Dat isolationisme werd pas doorbroken in december 1941, toen Japan Pearl Harbor aanviel en Adolf Hitler de VS de oorlog verklaarde. In 1945 trokken de Amerikanen zich niet terug op hun eigen continent, zoals ze na de Eerste Wereldoorlog hadden gedaan. De VS stonden op het toppunt van hun macht en hadden de ambitie om de wereld te ordenen onder hun leiding. Zo kwam een nieuwe internationale orde tot stand, met de oprichting van de Verenigde Naties in 1945 als sluitstuk.

In 1947 besloten zij Europa financieel te steunen met de Marshall-hulp, omdat zij vreesden dat een verwoest en verarmd continent anders ten prooi zou vallen aan het communisme. In 1949 werd het transatlantisch bondgenootschap bezegeld met de oprichting van de Navo.

Persoonlijke banden

Ook persoonlijke banden speelde een rol. In de jaren twintig en dertig brachten veel kinderen uit de elite van de Amerikaanse Oostkust een tijdje in Europa door. Zij hielden van de Europese cultuur, die in hun ogen gunstig afstak tegen het vulgaire, materialistische Amerika. Later speelden velen van hen een belangrijke rol in de Amerikaanse politiek en het zakenleven. Na 1945 pleitten ze hartstochtelijk voor steun aan het arme Europa, schreef historicus Mathieu Segers in zijn boek The Origins of European Integration.

Zo was het trans-Atlantische huwelijk aan het einde van de jaren veertig het product van een bijzondere samenloop van omstandigheden. Al die omstandigheden zijn verdwenen, als Trump volgende week wint. In zijn America First-ideologie heeft Amerika niet meer de ambitie om de wereld te ordenen. De communistische vijand is allang verdwenen. De persoonlijke banden tussen de VS en Europa zijn verzwakt. Steeds meer Amerikanen hebben een niet-Europese achtergrond. Kamala Harris is een goed voorbeeld, met haar Jamaicaanse vader en Indiase moeder. Als zij wordt gekozen, zal zij het beleid van Biden voortzetten, maar ze mist diens natuurlijke affiniteit met Europa. Biden, die Ierse voorouders heeft, werd volwassen tijdens de Koude Oorlog, toen de VS en Europa innig verbonden waren als ‘het vrije Westen’.

Oosterse rivale

Bovendien is er in het trans-Atlantische huwelijk een derde in het spel. Sinds het presidentschap van Barack Obama zijn de VS zich steeds meer gaan richten op Azië. China is de grote rivaal, Europa doet er steeds minder toe. Als Harris volgende week wint, zal er geen scheiding tussen de VS en Europa worden uitgesproken, maar blijven de partners waarschijnlijk uit elkaar groeien.

Na de val van de Berlijnse Muur in 1989 is al vaak gespeculeerd over het einde van de trans-Atlantische verbintenis, omdat de VS en Europa niet langer bij elkaar werden gehouden door de gemeenschappelijke communistische vijand.

Toch hadden ze nog altijd veel gemeen: een geloof in democratie en vrijhandel. Voor het Westen leek een gouden tijd aan te breken. Door integratie in de mondiale economie zouden ook landen als China en Rusland vroeg of laat net zo worden als wij. ‘Als we de handel openen, openen we de geesten’, zei de Amerikaanse president George Bush jr. in 2001.

Europa wentelde zich in zelfgenoegzaamheid. Dat was nergens zo duidelijk als in Duitsland, schrijft de Duitse historicus Frank Trentmann in zijn boek Out of the Darkness, dat volgende week in Nederlandse vertaling verschijnt. Duitsland had zijn zwarte verleden overwonnen en was nu een baken van vrede en democratie, waar de vroegere krijgslust was gesublimeerd tot handelsgeest. Op defensie werd flink bezuinigd, want een oorlog in Europa was ondenkbaar geworden.

Inmiddels liggen de Europese illusies aan diggelen. Met hun formidabele krijgsmacht blijken de Amerikanen veel beter voorbereid op een nieuwe, rauwe wereld. Trump beschouwt Europa als een profiteur, die de Amerikanen laat opdraaien voor de kosten van hun veiligheid. ‘Angela, je bent geweldig, maar je bent me een biljoen dollar schuldig’, zei Trump in 2017 bij kennismaking met de Duitse bondskanselier Merkel.

Op eigen benen

Dit punt wordt niet meer betwist door de Europeanen, die hun defensie-uitgaven de afgelopen jaren flink hebben opgevoerd. Versterking van de Europese defensie wordt gezien als de beste manier om de trans-Atlantische band zo veel mogelijk overeind te houden en zich te wapenen tegen een eventuele breuk.

‘Trump zou goed kunnen zijn voor de Europeanen’, schreef de Britse historicus Richard Vinen onlangs op de site Unherd. Een zege van Trump zou Europa dwingen om eindelijk volwassen te worden en op eigen benen te staan. Gemakkelijk zal dat niet zijn, vooral niet op het gebied van veiligheid. De Europese defensie is zo verzwakt dat enorme inspanningen nodig zijn om een geheel of gedeeltelijk vertrek van de Amerikanen te compenseren.

Niettemin blijkt uit het onderzoek van Clingendael dat Nederlanders doordrongen zijn van het besef dat Europa kwetsbaar is. Bijna 80 procent van de ondervraagden noemt de militaire afhankelijkheid van de VS problematisch, 82 procent vindt dat de Europese defensie-industrie moet worden versterkt.

Aan het einde van de jaren veertig leidden bijzondere omstandigheden tot een trans-Atlantisch huwelijk dat kort daarvoor nog ondenkbaar leek. Tachtig jaar later kan het dreigende einde van die verbintenis Europa wellicht aanzetten om drastische stappen naar zelfstandigheid te zetten.

Peter Giesen is buitenlandredacteur van de Volkskrant en schrijft over de EU en internationale samenwerking.